SUNUŞ: Bu rehber, Türkiye İnsan Hakları Vakfı Dokümantasyon Merkezi tarafından yürütülen “Demokrasi için Aktif izleme Projesi” kapsamında hazırlanmıştır.

İnsan Hakları Derneği Genel Merkez ve Şubelerinin bağlantılı kuruluş olarak yeraldığı “Demokrasi için Aktif İzleme Projesi”nde, ifade özgürlüğü hakkı”, “örgütlenme özgürlüğü hakkı” ve “işkence yasağı ve işkencenin önlenmesi” alanları mercek altına alınacaktır. Proje ile Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne üyelik çabaları çerçevesinde gerçekleştirilen yasal reformların uygulanma koşulları, bu alanda gerçekleşen hak ihlallerinin izlenmesi ve rapor edilmesi konusundaki kapasitenin arttırılması, insan hakları ihlalleri konularında savunuculuğun ve duyarlılığın güçlendirilmesi, kamuoyuna, devlet/yargı yetkililerine ve bu alanda önemli kişi/gruplara yönelik baskı oluşturma çalışmalarının arttırılması amaçlanmaktadır. “Demokrasi için Aktif İzleme Projesi” ile bu amaçlara yönelik olarak, Türkiye’de insan hakları konusunda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarıyla ortaklıkların geliştirilmesi ve iletişimin arttırılması hedeflenmektedir.

Proje kapsamında hazırlanan bu rehberin amacı; insan hakları örgütlerine ve üyelerine, diğer sivil toplum kuruluşlarına ve medya çalışanlarına belirtilen üç hakla ilgili “izleme” yapabilmek için bir çerçeve oluşturmaktır. Proje amaçları çerçevesinde beklenen, bu haklarla ilgili ihlallerin izlenmesine ve raporlanmasına yönelik çalışmaların etkinliğinin ve veriminin arttırılması, insan hakları örgütleri arasında işbirliğinin güçlendirilmesidir.

“İfade Özgürlüğü Hakkı, Örgütlenme Özgürlüğü Hakkı ve İşkencenin Önlenmesi ve İşkence Yasağına İlişkin İhlalleri İzleme Rehberi” dört bölümden oluşmaktadır.

Giriş bölümü, insan hakları ihlallerinin izlenmesinde kullanılan yaklaşımların- yöntemlerin ve bu rehberde kullanılan “gösterge” temelli izlemenin özelliklerini açıklayan bir yazı ile başlamaktadır. Ülkemizde özellikle insan hakları örgütleri tarafından zaten yapılmakta olan insan hakları ihlallerini izleme çalışmalarının önümüzdeki dönemde daha da artacağından hareketle, insan haklarının izlenmesine ilişkin genel bir çerçeve sunulmaya çalışılmıştır.

Giriş bölümünde ayrıca, Avrupa Birliği’ne uyum çalışmaları çerçevesinde yapılan yasal değişikliklerle ilgili genel bir hatırlatma yer almaktadır. Burada, Katılım Ortaklığı Belgesi, Ulusal Program ve İlerleme raporlarında, ifade özgürlüğü hakkı, örgütlenme özgürlüğü hakkı ve işkence yasağı ve işkencenin önlenmesiyle ilgili bölümlere, süreç hakkında bir fikir vermesi bakımından geniş olarak yer verilmiştir.

Rehberin I. bölümünde, insan haklarının uluslararası düzeyde korunmasıyla ilgili ana mekanizmalar ve kimi insan hakları belgelerinin tanıtımı yapılmıştır. Bir ülkede insan haklarının izlenmesinin başlangıç noktasını oluşturması bakımından, ülkenin taraf olduğu sözleşmelerin ve bu sözleşmelerin öngördüğü mekanizmaların bilinmesinin öneminden hareketle bu tanıtıma Rehber’de geniş bir yer ayrılmıştır. Ayrıca, Türkiye tarafından AB uyum çalışmaları kapsamında yakın zamanda onaylanan Birleşmiş Milletler Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi ile Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi’nin kamuoyunda yeterince tanınmadığından hareketle, Rehber’de, bu iki belgeye ve öngördükleri koruma mekanizmalarının işleyişine ilişkin ayrıntılı bir bölüm ayrılmıştır.

Rehberin II. III. ve IV. bölümlerinde ifade özgürlüğü hakkı, örgütlenme özgürlüğü hakkı, işkence yasağı ve işkencenin önlenmesi ile ilgili normlar uluslararası insan hakları belgeleri ve ulusal mevzuat (anayasa ve yasalar) düzeyinde ele alınmıştır. Her bölümde, her bir hakla ilgili bir “kapsam” belirleme çalışması yapılmaya çalışılmıştır. İfade özgürlüğü hakkıyla ilgili olarak Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi bağlamında İnsan Hakları Komitesi kararları ve yine Komite’nin ülke raporlarıyla ilgili değerlendirmelerinin yanı sıra Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarına da geniş yer verilmiştir. Bu bölümlerde, İnsan hakları Komitesi’nin kararları daha ayrıntılı olarak ele alınmıştır.

Bu bölümlerin “Ulusal Mevzuat” bölümlerinde Türkiye Cumhuriyeti Anayasa’sı ve ilgili yasalar ayrıntılı bir şekilde irdelenmeye çalışılmıştır. Yasalarla ilgili bölümde, 5237 sayılı yeni Türk Ceza Kanunu özel olarak ele alınmıştır. Rehber hazırlıkları sürerken, TCK’nın yürürlük tarihinin ertelenmesi ve özellikle “ifade özgürlüğü hakkı” ile ilgili maddelerinde değişiklik yapılacağı tartışmaları nedeniyle Rehber’in basımı da ertelenmiştir.

II. III. ve IV. bölümlerin sonlarında, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararları ve yorumlar ışığında belirlenen hak içerikleri doğrultusunda hazırlanan gösterge tabloları yer almaktadır. Göstergeler oluşturulurken, “ihlal esaslı izleme yaklaşımı” temel alınarak, hakkın ihlal edildiği durumlar tanımlanmaya çalışılmıştır. Dikkat edileceği gibi gösterge tablolarında bazı başlıklar, Türkiye’nin özgül koşullarından yola çıkılarak formüle edilmeye çalışılmıştır.
“İfade Özgürlüğü Hakkı, Örgütlenme Özgürlüğü Hakkı ve İşkencenin Önlenmesi ve İşkence Yasağına İlişkin İhlalleri İzleme Rehberi”ni, Proje Koordinatörlüğü yaptığı dönemde Neşe Şahin ve Proje uzmanı Levent Kanat hazırlamıştır. İngilizce çeviriler, Vakfımız Dokümantasyon Merkezi çalışanları Barış Karacasu ve Nurcan Scheidegger, özenli redaksiyonu Ebru Uzdil, sayfa düzeni Genco Dönmez tarafından yapılmıştır.

Rehberin hazırlanmasında önerileri ve yönlendirmeleriyle, katkılarını esirgemeyen, hiçbir talebimizi geri çevirmeden özveriyle yanımızda yer alan Avukat Hüsnü Öndül’e, özellikle göstergelerle ilgili bölümlerin hazırlanmasındaki katkılarından dolayı Bülent Peker’e, kavramsal konular başta olmak üzere yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Ioanna Kuçuradi’ye, çerçevenin oluşturulması sürecindeki katkıları nedeniyle Doç Dr. Mithat Sancar’a ve her aşamada deneyimlerini paylaştığımız Avukat Meryem Erdal’a, Avukat Öztürk Türkdoğan’a ve projenin her aşamasında olduğu gibi, Rehber’in hazırlık aşamasında da öneri ve yardımlarından dolayı Feray Salman’a özellikle teşekkür ederiz.